Η λειτουργία όλων των κοινωνιών, πέρα από τους γραπτούς κανόνες συμπεριφοράς, θεμελιώνεται και σε ένα σύνολο άγραφων κανόνων. Άλλωστε όλες οι φυλές και οι κοινότητες έχουν οργανωθεί, πέραν των γραπτών νόμων, βάσει ενός άγραφου κώδικα που καθορίζει ποιες ενέργειες είναι αποδεκτές και ποιες όχι και ως εκ τούτου πρέπει να τιμωρούνται.[1]Μάλιστα ο χαρακτηριζόμενος και ως «κώδικας ηθικής» είναι συχνά πιο αυστηρός και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να έχει μεγαλύτερη βαρύτητα από τους θεσμικά καθιερωμένους νόμους, γιατί απορρέει από το «λαϊκό αίσθημα» περί δικαίου. Κατ’ αντιστοιχία, η φυλακή, ως μικρογραφία της κοινωνίας/ «μικροκοινωνία των κρατουμένων», θεμελιώνεται σε έναν άγραφο κώδικα συμπεριφοράς, ο οποίος σχετίζεται άμεσα με τις αρχές διαβίωσης στον χώρο των καταστημάτων κράτησης και αντλεί τη δύναμή του από την ανάγκη των κρατούμενων για επιβίωση στο ιδρυματικό περιβάλλον της φυλακής.
Στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας ο άγραφος κώδικας «εμπλουτίζεται», ιδίως σε φυλακές υψίστης ασφαλείας. Αυτό οφείλεται σε μία σειρά λόγων, όπως μεταξύ άλλων: στη μεταβολή των αξιών της ελεύθερης κοινωνίας, στον υψηλό αριθμό κρατουμένων που συνωστίζονται σε στενόχωρα κελιά, σε αλλαγές στην σύνθεση του ποινικού πληθυσμού, στην «απόσταση» που τους χωρίζει (ηλικιακή, γλωσσική, πολιτισμική κ.λπ.) αλλά και στον βαθμιαίο κατακερματισμό των δεσμών μεταξύ των κρατουμένων και των οικογενειών τους. Εν τούτοις ορισμένες βασικές αρχές του παραμένουν αναλλοίωτες, γεγονός που καταδεικνύει πρώτον, την ανάγκη του ατόμου στις πιο δύσκολες καταστάσεις να αντλεί δύναμη από καθιερωμένες αξίες που διέπουν την κοινωνική του ζωή και δεύτερον, τη σπουδαιότητα συγκεκριμένων κανόνων για τη διασφάλιση μίας πιο αρμονικής συμβίωσης στο άτεγκτο περιβάλλον της φυλακής.
Οι κυριότερες «εντολές» ή αλλιώς «προτροπές» (γιατί η λέξη «εντολή» έχει πιο αρνητική χροιά, εφόσον συνεπάγεται τον εξαναγκασμό), στις οποίες θεμελιώθηκε διαχρονικά ο κώδικας των εγκλείστων σε διεθνές επίπεδο, συνίστανται στα εξής: «ακόμα και αν δεν αισθάνεσαι αρκετά δυνατός για να αντιμετωπίσεις τις δυσκολίες στον χώρο της φυλακής, προσποιήσου ότι είσαι», «να υποφέρεις σιωπηλά», «να μην παραδεχτείς, σε καμία περίπτωση, ότι φοβάσαι», «οτιδήποτε κι αν βλέπεις να συμβαίνει μέσα στη φυλακή, ακόμα και βιασμό ή φόνο, να μην εμπλακείς και να μην αποκαλύψεις, ποτέ, τίποτε», «να μην ‘καρφώνεις’ τους συγκρατούμενους, γιατί θα τιμωρηθείς. Η τιμωρία σου μπορεί να είναι και ο θάνατος», «μη συμπεριφέρεσαι με τρόπο που θα κάνει τους συγκρατούμενούς σου να θεωρήσουν ότι είσαι ομοφυλόφιλος ή θηλυπρεπής», «να συμπεριφέρεσαι με σκληρότητα και να αποφεύγεις κάθε ενέργεια που υποδηλώνει μαλθακότητα», «να μη βοηθάς τις αρχές με κανέναν τρόπο», «να μην εμπιστεύεσαι κανέναν», «πάντοτε να είσαι έτοιμος για καβγά, ιδιαίτερα όταν αμφισβητείται ο ανδρισμός σου και να δίνεις την εντύπωση ότι δεν θα διστάσεις να χτυπήσεις ή ακόμα και να σκοτώσεις κάποιον, εάν χρειαστεί».
Από τους παραπάνω κανόνες, οι σημαντικότεροι θεωρήθηκαν οι: «thou shalt not snitch» (μην «καρφώνεις» συγκρατούμενό σου), «do your time» (πέρνα τον καιρό σου, χωρίς να εμπλέκεσαι σε «άσκοπες» εντάσεις), «play it cool» (να προσποιείσαι τον ατάραχο), «be loyal to your class» (να είσαι πιστός στην τάξη σου) «don’t exploit inmates» (να μην εκμεταλλεύεσαι συγκρατούμενους), «don’t interfere with inmates’ interests» (να μην εμπλέκεσαι με τα συμφέροντα των τροφίμων), «don’t weaken» (να μην είσαι μαλθακός), «don’ be a sucker» (να μην είσαι κοροΐδο), «defend yourselfand those you hang out with» (να υπερασπίζεσαι τον εαυτό και όσους κάνεις παρέα) και «mind your own business» (να κοιτάς τη δουλειά σου)[4]. Η τελευταία αρχή μπορεί να συνδυαστεί με την αρχή «do your time». Υπογραμμίζουμε ότι στο πλαίσιο της σύγχρονης εποχής όλες αυτές οι αρχές αφορούν τόσο τα μέλη των «ομάδων» όσο και των «υπο-ομάδων» που δημιουργούνται στις φυλακές.
Επιχειρώντας μία κριτική προσέγγιση, παρατηρούμε ότι η «εντολή» προς τους κρατούμενους να παραμένουν σιωπηλοί έχει ιδιαίτερη σπουδαιότητα στον χώρο της φυλακής, γιατί η προδοσία είναι ένας σοβαρός κίνδυνος που τους απειλεί σε καθημερινή βάση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η «εντολή» ότι ο κρατούμενος πρέπει να είναι έτοιμος για καβγά κάθε φορά που ο ανδρισμός του αμφισβητείται. Αυτή η εντολή πηγάζει από την αρχή της σκληρότητας που οφείλουν να εφαρμόζουν οι τρόφιμοι προκειμένου να επιβιώσουν. Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι στηρίζεται σε μία αντίφαση, δεδομένου ότι ένας αριθμός κρατουμένων υφίσταται προσβολές και ταπεινώσεις σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Παρά ταύτα, μέσα στη φυλακή η άμετρη αντεκδίκηση είναι ο κανόνας και ένας διαδεδομένος τρόπος για να αποφευχθεί ο τσακωμός είναι η προσποίηση πως ανά πάσα στιγμή είναι έτοιμοι για καυγά, έστω κι αν στην πραγματικότητα αισθάνονται φόβο. Γι’ αυτό, οι περισσότεροι κρατούμενοι συνηθίζουν να καλύπτουν εντέχνως τον φόβο τους και να υιοθετούν υπερβολικούς τρόπους αντίδρασης. Πέρα από την επίδειξη ανδρισμού, η άσκηση εξουσίας επιτυγχάνεται και μέσω της σεξουαλικής επιβολής, η οποία όμως δεν αναιρεί τη δυνατότητα ύπαρξης ενός βαθμού οικειότητας μεταξύ των φυλακισμένων. Συνεπώς, ο χαρακτηριζόμενος στην εγκληματολογική έρευνα «υποπολιτισμός» της φυλακής είναι πιο σύνθετος από όσο φαίνεται με μία πρώτη προσέγγιση.[5]
Το κύριο συμπέρασμά μας έγκειται στο ότι οι επικρατούσες στο χώρο της φυλακής αρχές, παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις τους, θεμελιώνονται σε μία αξία που στον χώρο της φυλακής υπερεκτιμάται: την αρχή της αρρενωπότητας. Όλοι οι κρατούμενοι οφείλουν να είναι «αρσενικά», δηλαδή να είναι δυνατοί, δυναμικοί και σκληροί. Επίσης, οφείλουν να νοιάζονται για το «κοινό καλό», αποφεύγοντας την πρόκληση ταραχών που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο την ασφάλεια των υπολοίπων, να μην «καρφώνουν» τους συγκρατούμενούς τους και να εκτίουν τον χρόνο της ποινής τους με αξιοπρέπεια. Είναι σαφές ότι, όσοι εφαρμόζουν τα παραπάνω, γίνονται σεβαστοί και κατέχουν μία υψηλή θέση στην ιεραρχία της φυλακής, σε αντίθεση με όσους δεν επιτυγχάνουν να εκπληρώσουν τον ρόλο του «αρσενικού», γιατί εμφανίζονται μαλθακοί, αδύναμοι, ευάλωτοι, «προδότες» ή θηλυπρεπείς, με αποτέλεσμα να περιθωριοποιούνται ή/και να υφίστανται τον χλευασμό και την εκμετάλλευση της πλειοψηφίας των φυλακισμένων. Υπό αυτή την έννοια δύο κώδικες, που τελικά ταυτίζονται, επιδρούν στην ψυχοσύνθεση των κρατουμένων και διαμορφώνουν τις σχέσεις στη φυλακή: ο «αντρίκιος» κώδικας (manly code) και ο κώδικας της φυλακής (prison code). Ο πρώτος στηρίζεται στις αρχές: «carry yourself like a man» (φέρσου σαν άντρας), «be hard and tough» (να είσαι σκληρός και ανθεκτικός στις κακουχίες) και «don’t show weakness» (μη δείχνεις αδυναμία), ενώ ο δεύτερος στις αρχές: «mind yourown business» (να κοιτάς τη δουλειά σου), «defend yourself and those you hang out with» (να υπερασπίζεσαι τον εαυτό και όσους κάνεις παρέα) και «don’t snitch» (μην «καρφώνεις»).
Αντίστοιχες είναι οι αρχές που κυριαρχούν μεταξύ των γυναικών φυλακισμένων, γιατί ουσιαστικά η αρρενωπότητα εκτείνεται πέρα από τα ανδρικά πρότυπα και καλύπτει ένα ολόκληρο αξιακό σύστημα που στηρίζεται σε ένα απαραίτητο για τη ζωή κάθε κοινωνικής ομάδας στοιχείο: αυτό που στην κοινή ονομάζουμε «ντομπροσύνη», δηλαδή ευθύτητα, ειλικρίνεια, εντιμότητα και αλληλεγγύη απέναντι στους κοινούς κινδύνους. Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, οι συγκεκριμένες αρχές υιοθετούνται και επιβάλλονται ακόμα και από ανθρώπους που εκτίουν ποινή φυλάκισης για ειδεχθή εγκλήματα. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει περίτρανα ότι οι κανόνες και οι αξίες είναι αναγκαίες για την επιβίωση των τροφίμων σε περιβάλλοντα ολοκληρωτικού τύπου, έστω κι αν τα ίδια άτομα παραβιάζουν τους νόμους της ελεύθερης κοινωνίας. Να υπογραμμισθεί βέβαια στο σημείο αυτό ότι δεν ακολουθούν όλοι οι έγκλειστοι με τον ίδιο τρόπο τις αρχές του άγραφου κανόνα, ενώ όπως ήδη επισημάνθηκε καταγράφονται διαφοροποιήσεις και μεταξύ των φυλακών.
Ο κ. Δημήτρης Τσιατσιάνης, Δικηγόρος, MSc in Comparative Criminal Justice, μέλος της ερευνητικής μας ομάδας «Φυλακή και Γλώσσα: Επαναληπτική Έρευνα» που διεξάγεται στο Κέντρο Μελέτης του Εγκλήματος, στη μελέτη του με τίτλο «Η κανονιστική διάσταση ερμηνείας στη γλώσσα των εγκλείστων: Προς μία πληρέστερη κατανόηση του κανονιστικού φίλτρου στη γλώσσα των εγκλείστων»[7] μετά από μία εκτενή και πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση για τη γλώσσα της φυλακής παραθέτει ελληνικές και αγγλικές λέξεις και φράσεις – όπως έχουν μέχρι στιγμής καταγραφεί και ταξινομηθεί από κοινωνικούς ερευνητές και πρώην εγκλείστους (Παπαδοπούλου, 1988· Καρδαρά, 2016, 2018· Kelley· Soniak, 2012· Rodarte, 2015· Bozelko, 2018).
Οι λέξεις και οι φράσεις παρατίθενται με το νόημά τους, ενώ επιπλέον ταξινομούνται ανάλογα με τον κανόνα που «ενσαρκώνει» η χρήση τους. Επισημαίνεται από τον κ. Τσιατσιάνη ότι αρκετά από τα κάτωθι παραδείγματα ίσως έχουν σήμερα περισσότερο μία ιστορική αξία, δεδομένου ότι η γλώσσα αλλάζει δυναμικά με την πάροδο του χρόνου. Ακολούθως, παρατίθενται ενδεικτικά λέξεις και φράσεις στην ελληνική από τη γλώσσα της φυλακής, όπως έχουν ταξινομηθεί από τον κ. Τσιατσιάνη.
Ι. Λέξεις και φράσεις που ενσαρκώνουν τον κανόνα «Απαγορεύεται να καταδώσεις συγκρατούμενό σου, καθώς και να διατηρείς φιλικές σχέσεις με το υπαλληλικό προσωπικό της φυλακής»:
α) “ρουφιάνος” = έχει το κλασικό νόημα το οποίο εξίσου χρησιμοποιείται και εκτός φυλακής.
β) “ρούφος” / “ρουφ-ρουφ” / “Α2 ρουφ” / “αρχιρούφος” = παράγωγα του “ρουφιάνος” χρησιμοποιούμενα ως δείκτες συχνότητας της πληροφοριοδοσίας.
γ) “μουντιάλ” = Σύμφωνα με την Παπαδοπούλου (1988) η λέξη αυτή αναφέρθηκε για έναν κρατούμενο που είχε “καρφώσει” συνολικά 22 άτομα.
δ) “Γιούδας” = προέρχεται από τον Ιούδα.
ε) “καρφί” = έχει το κλασικό νόημα, το οποίο εξίσου χρησιμοποιείται και εκτός φυλακής για άνθρωπο ο οποίος μαρτυρά πληροφορίες.
στ) “κύριος υπάλληλος” / “κύριος αρχιφύλακας” / “κύριος διευθυντής” = η γλωσσική αυτή χρήση δείχνει την ανεπιθύμητη εγγύτητα ενός εγκλείστου με το υπαλληλικό προσωπικό της φυλακής.
ζ) “το όργανο της διεύθυνσης” = αντίστοιχα δηλώνει την ανεπιθύμητη εγγύτητα και συνεργασία ενός εγκλείστου με το υπαλληλικό προσωπικό της φυλακής.
η) “ο φερτάκιας” / “καρφιάκιας” / “καρφωτάκης” = συνώνυμα με το “καρφί”.
θ) “πρόκα” = έτσι αποκαλείται η πράξη της προδοσίας.
ι) “τσανάκι” / “τσιράκι” = συνυποδηλωτικό της στενής συνεργασίας με τις αρχές της φυλακής. ια) “τακίμι” / “θεληματίας” / “δικός του” / “δικός τους” = αναλόγως με στοιχείο υπ’ αριθμόν ι’.
ιβ) “έσκασε το ρομπότ” = Σύμφωνα με την Παπαδοπούλου (1988) “είναι έκφραση που χρησιμοποιούν οι κρατούμενοι στην εμφάνιση του καταδίκου ρουφιάνου, για να δώσουν έμφαση στην απουσία ανθρώπινου στοιχείου.
ιε) “υπηρεσιακός” = ανάλογη σημασία με το “όργανο”, τον “κύριο υπάλληλο” κ.λπ.
ιστ) “ευνοούμενος” = συνδέθηκε με το δικαίωμα εργασίας εντός φυλακής, που αν και δικαίωμα όλων των εγκλείστων, οι θέσεις ήταν λίγες, πόσο μάλλον οι προνομιακές εξ αυτών, οι κάτοχοι των οποίων θεωρούνταν ότι τις είχαν ακριβώς κερδίσει με αντάλλαγμα την ανταλλαγή πληροφοριών. ιζ) “αποθηκάριος” = ευνοϊκή θέση εργασίας, η οποία συνδέθηκε με την προηγούμενη αναγκαία συναναστροφή με τις αρχές της φυλακής. ιη) “ρόμπα” / “ρόμπα χωρίς κουμπιά” = παραβολή στο ένδυμα για τη δήλωση του ατιμωτικού περιβλήματος που έχει λάβει ο συνεργάτης με τους υπαλλήλους της φυλακής.
ιθ) “γλειψιματίας” / “γλείφτης” / “γαλοπούλα” = αυτός που συναναστρέφεται με τις αρχές και καταδίδει πληροφορίες.
ιι) “κόλακας” / “αυλοκόλακας” / “διπλομούτρης” / “διπλοπρόσωπος” = αντίστοιχο νόημα με το στοιχείο υπ’ αριθμόν θ’.
ιια) “ο κελαηδιστός” / “το γιουσουφάκι”= ο πληροφοριοδότης, ο καταδότης.
ιιβ) “το λαρύγγι” = ο κρατούμενος που καρφώνει τους συγκρατούμενούς του. ιιγ) “Στρατηγός” = ο αρχιρουφιάνος στη φυλακή.
ιιδ) “Ζορρό” / “λύκος” / “προστάτης” / “πατέρας” / “συνδικαλιστής” / “Γιάννης Αγιάννης” = ο έγκλειστος που έρχεται σε ευθεία ρήξη με τη διοίκηση της φυλακής στο πλαίσιο προάσπισης των συμφερόντων των λοιπών εγκλείστων.
ΙΙ. Λέξεις και φράσεις που ενσαρκώνουν τον κανόνα «Οι υπόλοιποι συγκρατούμενοί σου πρέπει να μπορούν να βασίζονται σε εσένα»:
α) “ξηγημένος” / “ντερβίσι” / “φερέγγυος” / “τυπάς” / “κύριος” / “ντόμπρος”/ “υπόδειγμα” / “κανόνας” / “αλάνι” / “σκέτος” / “αλανιάρης” / “σπαθένιος” / “ζαγάρι” / “διαμάντι”= αναφέρεται στον υποδειγματικό κρατούμενο, στον οποίο μπορεί ένας συγκρατούμενος να στηριχθεί.
β) “κλεφτοκελάς” = ο έγκλειστος που κλέβει περιουσιακά στοιχεία και λοιπά υλικά αγαθά συνεγκλείστων του.
γα) “ποντικός” / “αρουραίος” = ο έγκλειστος που κλέβει περιουσιακά στοιχεία και λοιπά υλικά αγαθά συνεγκλείστων του τις νυχτερινές ώρες, όταν οι τελευταίοι κοιμούνται. γβ) “ρέστος” / “ρετάλι” / “λάγιος” / “λινάτσα” = δηλώνουν εξίσου τον κλέφτη έγκλειστο.
δ) “δαγκώνω” = αποσπώ με ύπουλα μέσα πράγματα από συγκρατούμενους, όπως τσιγάρα και τηλεκάρτες.
ε) “μαυραγορίτης” = ο έγκλειστος που αισχροκερδεί, πωλώντας προϊόντα ανάγκης στους συγκρατουμένους τους ζητώντας για αντάλλαγμα δυσανάλογα ποσά.
στ) “με πας βόλτα” / “με πας ταξίδι” = φράση που απευθύνεται στον έγκλειστο που μιλάει παραπλανητικά.
ΙΙ. Λέξεις και φράσεις που ενσαρκώνουν τον κανόνα «Πρέπει να δείχνεις ότι δεν φοβάσαι, ότι είσαι σκληρός»:
α)“ο ωραίος” / “ο μάγκας της φυλακής” = έγκλειστος, ο οποίος είναι πρότυπο αρρενωπότητας, λεβεντιάς και θάρρους.
β)“ο καλός μάγκας” = ο μάγκας που δεν δίνει δικαιώματα.
γ) “ασίκης” / “σικλής” = ο περήφανος έγκλειστος
δ) “σερνικός” /“αρσενικός” / “ήταν αρσενικός, πήγε και τους μαχαίρωσε όλους” = ο έγκλειστος – πρότυπο αρρενωπότητας και ανδρισμού.
ε) “ζόρικος” / “σκληρό καρύδι” / “δεν προσκυνάει τον πασά” / “ξιφίας”= ο ανυπότακτος, ο θαρραλέος, ο σκληρός.
στ) “μπεσαλίδης” / “μπεσαλής” = ο έγκλειστος που έχει μέχρι και το θάρρος να ασκεί και την αυτοκριτική του.
ζ) “σαματατζής” / “τσαμπουκάς” / “φασαρίας” / “καπετάν φασαρίας” / “βαβούρας” / / “ψευτοπαλικαράς” / “τσαμπουκαλής” / “ζοχάδας”/ “νταής” / “Τζάγκο” / “Αλ-Καπόνε” / “μαφιόζος” / “τσιχλήμαγκες” / “πορδόμαγκες” / “νταήδες” / “μόρτηδες” / “κουτσαβάκια” / “Βαλτός” / “αμφίβολος” / “θεατρίνος”/ “μαγγίτης” = ο έγκλειστος που υποκρίνεται το σκληρό, αρρενωπό πρότυπο.
η) “καρασπάθας” / “Χίτλερ” / “στενός κορσές” / “δολοφόνος” / “κίλερ”/ “νταούφαρης” / “μπελάς” = ο έγκλειστος που δεν υποκρίνεται ότι ενσαρκώνει το αρρενωπό, σκληρό πρότυπο, αλλά ο οποίος υπερβάλλει και γίνεται προκλητικός και απωθητικός με την επιθετικότητα και τους βίαιους τρόπους του.
θ) “πρωτοπαλίκαρο” = ο έγκλειστος, ο οποίος διεκδικεί αρχηγική θέση στην ιεραρχία της φυλακής.
ι) “σκοτώνει” / “σκοτώστρα” = ο οξύθυμος έγκλειστος, ο οποίος ανά πάσα στιγμή προτείνει το όπλο του (συνήθως μαχαίρι) έτοιμος να επιτεθεί. ια) “μαχαιρόβιοι” / “γκαζάκηδες” / “μεγάλα μαχαίρια” = πρόκειται για κοινωνικές ετικέτες που αποδίδονται σε οξύθυμους εγκλείστους, οι οποίες εκφράζουν την κλιμάκωση του φόβου που οι τελευταίοι προκαλούν στους λοιπούς εγκλείστους. ιβ)“Λουμπίνα” / “χορεύτρια”/ “στηπού” = διάφορες λεκτικές παραλλαγές για τον παθητικό ομοφυλόφιλο ή θηλυπρεπή έγκλειστο. ιγ) “μουστακαλής” = ο έγκλειστος, ο οποίος είναι ενεργητικός ομοφυλόφιλος. ιδ) “κότα” / “κότα με λειρί” / “τρίλειρο” / “τετράλειρο” /“λειράτος” / “Χώνα” / “κουρτίνα” = λεκτικοί χαρακτηρισμοί οι οποίοι εκφράζουν με την σειρά που είναι γραμμένοι τη διαβάθμιση της ομοφυλοφιλικής συμπεριφοράς από τον θηλυπρεπή, φοβισμένο έγκλειστο στον εμφανώς ομοφυλόφιλο έγκλειστο. ιε) “όρνιθες” / “Ορφέας” / “πορνοντίβα” = ευγενέστεροι τρόποι απόδοσης της ομοφυλοφιλικής ιδιότητας σε κάποιον έγκλειστο στο παρελθόν. ιστ) “Ρόζα” / “Χουάνα” / “Λάουρα” / “Ούρσουλα” / “Τζένη” / “Φιορούλα” = γυναικεία ονόματα, με τα οποία προσφωνούνται έγκλειστοι οι οποίοι είναι ομοφυλόφιλοι.
Συνοψίζοντας, η δύναμη του άγραφου κώδικα συμπεριφοράς αποδεικνύεται διαχρονικά στα καταστήματα κράτησης και μέσα από τη γλώσσα και τις γλωσσικές επιλογές αποκτά τη δική του αξία και σημασία εντός του περιοριστικού πλαισίου των φυλακών. Κατ’ αντιστοιχία όμως με τις σημαντικές διαφοροποιήσεις που υφίσταται αυτός ο κώδικας συμπεριφοράς στην ελεύθερη κοινωνία, και εντός φυλακής ο κώδικας τροποποιείται και διαρκώς ανανεώνεται.
[1] R. Rede, What is punishment for and how does it relate to the concept of community?, Cambridge: Cambridge University Press, 1991, σελ. 2.
[2] D. Sabbo, T.A. Kupers, W. London, «Gender and the Politics of Punishment» στο D. Sabbo, T.A. Kupers, W. London (επιμ), PrisonMasculinities, Philadelphia: Temple University Press, 2001, σσ. 8 και 10-11.
[3] Ε. Λαμπροπούλου, Κοινωνικός Έλεγχος του Εγκλήματος, Αθήνα: Παπαζήσης, 1994, σελ. 246.
[4] D. Corley, «Prison Friendships» στο D. Sabbo, T.A. Kupers, W. London (επιμ), Prison Masculinities, ό.π., σελ. 106.
[5] D. Sabbo, T.A. Kupers, W. London, ό.π., σελ. 11.
[6] D. Corley ό.π., σελ. 106.
[7] Βλ. σχετική μελέτη Η κανονιστική διάσταση ερμηνείας στη γλώσσα των εγκλείστων pdf (e-keme.gr)
Η Αγγελική Καρδαρά είναι Δρ. του Τμήματος Επικοινωνίας & ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Φιλόλογος και Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.)
