Εξ αιτίας του αποτελέσματος των εκλογών της 21ης Μαΐου η πολιτική επιστήμη αποκόμισε, επιτέλους, ένα σοβαρό κι ενδιαφέρον γεγονός στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, για να καταπιαστεί με τις διαστάσεις και το πλαίσιο της ιστορικής του υπόστασης. Η επιστημονική αποτίμηση ενός εκλογικού αποτελέσματος είναι δυναμική διαδικασία, εξελίσσεται στον ιστορικό κοινωνικοπολιτικό χρόνο, συναρτάται με πολλούς και ποικίλους ερμηνευτικούς παράγοντες και διαρκώς ανανεώνεται βάσει των παραγόμενων συνεπειών στην εμπειρική πραγματικότητα. Κατ’ επέκταση, η άμεση διϋποκειμενική προσπάθεια ανάγνωσης του πρόσφατου, εγχώριου εκλογικού αποτελέσματος ενδεχομένως κινδυνεύει να εκτεθεί έναντι των μελλοντικών επιστημονικών συμπερασμάτων. Παρά το δεδομένο τούτο, οι – έστω πιθανολογικές ή κατά προσέγγιση – υποκειμενικές προσλήψεις ενός πολιτικού γεγονότος διεκδικούν δάφνες εμπλουτισμού της μελέτης απ’ την αρμόδια πολιτική επιστήμη. Ο εξελισσόμενος ιστορικός χρόνος αποδεικνύει το βαθμό βασιμότητας των υποκειμενικών τοποθετήσεων.
Το εκλογικό αποτέλεσμα της 21ης Μαΐου εξέπληξε τους ηττημένους και τους νικητές στον ίδιο βαθμό. Επικρατεί αμηχανία στους ψηφοφόρους τόσο του πρώτου κόμματος όσο και του δεύτερου, αρχομένης από διαφορετικά αίτια και δυνητικά με διαφορετικά αιτιατά. Κατ’ αρχάς, οριοθετώντας το εκλογικό αποτέλεσμα ως γεγονός, το πρώτο κόμμα δεν ψηφίστηκε απ’ την πλειοψηφία των πολιτών του ελληνικού κράτους, ιδίως αν εξετάσει κάποιος τους απόλυτους αριθμούς και τον αντίστοιχο αριθμό ψηφοφόρων. Τούτο φαίνεται ουσιώδες, επειδή οι επόμενες εκλογές θα διεξαχθούν με το εκλογικό σύστημα της ενισχυμένης αναλογικής, διά της οποίας το πρώτο κόμμα θα έχει μεν την πλειοψηφία στη Βουλή, αλλά αυτή η συνθήκη θ’ απέχει υπερβολικά απ’ την αναλογική αντιστοίχιση στο εκλογικό σώμα και στους πολίτες. Στην πραγματικότητα, η πλειοψηφία των ανθρώπων (εκατομμύρια) δεν θα έχει ψηφίσει το πολιτικό κόμμα που θα ρυθμίζει τις βιοτικές της συνθήκες τουλάχιστον τα επόμενα έτη. Τα αφηγήματα εκείνων, οι οποίοι εκφέρουν δημόσιο λόγο στη χώρα και ανήκουν στους ηττημένους και στους νικητές των εκλογών, διατυπώνονται κι εκτοξεύονται αναλόγως των συμφερόντων των εκάστοτε φορέων τους. Για παράδειγμα, οι νικητές των εκλογών διακινούν τη θέση ότι η ελληνική κοινωνία, έπειτα από πολυετή πειραματισμό με το λαϊκισμό, επέλεξε την «κανονική» έννοια της σταθερότητας και της ανάπτυξης. Το δεύτερο κόμμα λανσάρει το αφήγημα πως διέπραξε πολιτικά λάθη αορίστως και πως εξωγενή, κατά κύριο λόγο, αίτια οδήγησαν στην εκλογική του τιμωρία.
Έναν καλλιεργημένο πολίτη, ο οποίος προσπαθεί ν’ απέχει από τον πολιτικό φανατισμό και την οπαδοποίηση της δημοκρατίας, δεν τον ενδιαφέρουν τα κατασκευασμένα κομματικά αφηγήματα. Όποιος προσπαθεί να διαμορφώνει πολιτικές θέσεις με ποιοτικά κριτήρια, τα οποία αρμόζουν σε δημοκρατίες του 21ου αιώνα, δυσκολεύεται να ενστερνιστεί τέτοιας πολιτικής ευτέλειας αφηγήματα. Αυτός ο πολίτης επιχειρεί ν’ αναγνωρίζει θετικά κι αρνητικά στοιχεία στην πολιτική ζωή χωρίς κομματικούς φακούς. Κρίσιμη είναι η στάση των πολιτών απέναντι σε ζητήματα, τα οποία εξ ορισμού ή πανθομολογούμενα τυγχάνουν θετικά ή αρνητικά. Για παράδειγμα, ο τρόπος αντίληψης από τον ψηφοφόρο ζητημάτων, όπως το δημοψήφισμα του Ιουλίου του 2015 και οι επακόλουθες αποφάσεις απ’ την τότε κυβέρνηση ή όπως τα νωπά εγκλήματα των Τεμπών ή των παράνομων υποκλοπών ή οι θάνατοι εκτός ΜΕΘ κατά την πανδημία απ’ την τελευταία κυβέρνηση, αποδεικνύει το αν είναι καλλιεργημένος πολίτης. Παρεμπιπτόντως, ασφαλή συμπεράσματα ως προς την έννοια του καλλιεργημένου πολίτη εξάγονται απ’ το γεγονός των χιλιάδων ψηφοφόρων του Υπουργού των Τεμπών.
Παρατηρώντας τη μικρή εικόνα, το πρώτο κόμμα παρουσιάζει τη φαιδρή αντίδραση των ήπιων τόνων. Φαιδρή, επειδή η πλειοψηφία των πολιτών και των ίδιων των ψηφοφόρων του γνωρίζει τους ανθρώπους, οι οποίοι στελεχώνουν το πρώτο κόμμα. Γνωρίζει ότι η αμετροέπεια και η έπαρση αποτελούν δομικά χαρακτηριστικά της κομματικής τους προσωπικότητας, συνεπώς ο φαρισαϊσμός της μη επιδειξιμανίας ως τις επόμενες εκλογές είναι απλώς μία τεχνική πολιτικού μάρκετινγκ. Το πρώτο κόμμα διατήρησε στην επικαιρότητα καθ’ όλη τη διάρκεια διακυβέρνησης της χώρας το αφήγημα πως σε όλα τα ζητήματα (οικονομία, ενεργειακή κρίση, πληθωριστική πίεση, φυσικές καταστροφές, πανδημία, ανάπτυξη) οι επιδόσεις της ήταν καλές, όχι επειδή ήταν όντως τέτοιες, αλλά επειδή οι αντίστοιχες επιδόσεις της αξιωματικής αντιπολίτευσης θα ήταν σίγουρα χειρότερες. Πολέμησε το σύστημα της απλής αναλογικής εν τη γενέσει του. Επένδυσε πόρους πολιτικής ενέργειας στην εξαφάνιση του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης με σχεδόν καθημερινή ρητορική για τα πολιτικά γεγονότα του έτους 2015. Έθεσε σε λειτουργία μηχανισμούς υπερδιόγκωσης του παραμικρού θετικού του έργου και ταυτόχρονα υποβάθμισης όλων των αστοχιών, αποτυχιών, εγκλημάτων του. Το πρώτο κόμμα κατάφερε να καταργήσει το σημασιολογικό πλαίσιο των όρων και να ανανοηματοδοτήσει τις έννοιες κατά τρόπο βολικό και αυτοεξυπηρετικό. Δηλαδή, συνέχισε να βλάπτει το δημόσιο συμφέρον και να χαρίζει κέρδη σε ελάχιστα εθνικά και διεθνή ολιγοπώλια, αλλά να εκθειάζεται η πρακτική αυτή ως ανάπτυξη και ως κοινωνική πολιτική. Αφάνισε τον έλεγχο της τέταρτης εξουσίας επί των κυβερνητικών πεπραγμένων, βαφτίζοντας συκοφαντικά οποιαδήποτε στοιχεία – αυταπόδεικτης βασιμότητας και αληθείας – δεν ταίριαζαν με το εκάστοτε κομματικό αφήγημα. Την απώλεια ανθρώπων (πανδημία, Τέμπη) την παρουσίασε στους πολίτες ως ευκαιρία. Νομοθετικά εκτρώματα ξεπλένονταν ως μεταρρυθμίσεις. Τα pushbacks, παρ’ ότι είναι αληθές ευρωπαϊκό κοινό μυστικό, ουδέποτε υπήρξαν ούτε θα υπάρχουν για την ατζέντα του πρώτου κόμματος. Ο αστυνομικός αυταρχισμός σε πλείστες περιπτώσεις παρουσιάστηκε με το δόγμα «επιτέλους η αστυνομία κάνει τη δουλειά της». Οι αθέμιτες παρεμβάσεις στη Δικαιοσύνη αποτελούσαν έμπρακτες «εκδηλώσεις εμπιστοσύνης» προς αυτήν. Γενικώς, το πρώτο κόμμα κατά τη διακυβέρνηση των ετών 2019-2023 μπορούσε να «διαχειριστεί» τα πάντα, μηδενός εξαιρουμένου.
Το δεύτερο κόμμα, μετά τη διακυβέρνηση των ετών 2015-2019, συνομολόγησε μεν την αναντιστοιχία του λόγου και του έργου του, αλλά ουδέποτε πληροφόρησε τους πολίτες σχετικά με τα ακριβή γεγονότα της πολιτικής του κυβίστησης. Εφ’ όσον «εξαναγκάστηκε» σε συνθηκολόγηση και στην εφαρμογή των πολιτικών που ξόρκιζε, γιατί δεν αποκάλυψε το προσωπείο της εξουσίας που κατίσχυσε; Ως κυβερνών κόμμα αλλά και ως αξιωματική αντιπολίτευση απώλεσε κάθε πρόσημο ριζοσπαστικής αριστεράς, καταργώντας στην πράξη την ίδια την επωνυμία του αλλά και ισοπεδώνοντας την προοπτική δημιουργίας ευρείας αριστερής κοινωνικοπολιτικής τάσης. Επένδυσε πολιτικό κεφάλαιο στο σύστημα της απλής αναλογικής χωρίς την ύπαρξη οιασδήποτε σχετικής βάσης, ενώ κάθε ιδιώτης με μέσο κοινό νου γνωρίζει ότι δεν μπορεί να ιδρύσει εταιρεία εφ’ όσον δεν έχει βρει εταίρους. Πλανήθηκε ότι η στείρα επίθεση στον αντίπαλο βοηθάει, ενώ δεν καρπώθηκε το παραμικρό όφελος από οποιαδήποτε αρνητική κατάσταση. Είπε στους πολίτες ότι θα μπορούσε να συγκυβερνήσει με το τρίτο κόμμα, το οποίο ιστορικά τυγχάνει εξ ορισμού συνυπεύθυνο με το πρώτο κόμμα για την καταστροφή της χώρας, προσφέροντας την ευκαιρία κομματικού επαναπατρισμού σε αρκετούς εκ των ψηφοφόρων του. Όμοιο αποτέλεσμα είχαν η μεταγραφή στο κόμμα στελεχών από τον αντίπαλο πολιτικό χώρο αλλά και η υπερψήφιση αρκετών νομοσχεδίων της κυβέρνησης του πρώτου κόμματος. Μερική συμβολή στο αποτέλεσμα είχαν και εξόφθαλμα «λάθη» ή «αστοχίες», όπως η ρητορική περί πλειστηριασμών, ενώ πρόκειται για κατάσταση που ήδη είχε διαμορφωθεί κατά τη διακυβέρνηση των ετών 2015-2019, όπως ο λόγος περί κυβέρνησης ηττημένων, έπειτα ανοχής, ύστερα ειδικού σκοπού, όπως οι κατρουγκαλικές δηλώσεις παραμονές εκλογών, όπως η θολή αναφορά στους ψηφοφόρους εγκληματικής οργάνωσης, ενώ είναι γνωστή η εκμετάλλευση της παραμικρής ασάφειας από τον αντίπαλο. Σ’ αυτό το πλαίσιο, δηλώσεις απ’ το πρόσφατο παρελθόν σημαντικών στελεχών του δεύτερου κόμματος, έστω διατυπωμένων ως κινδύνων, σχετικά με τη διαμόρφωση της συνθήκης «ενάμισι κόμμα» στην πολιτική ζωή, τείνουν ν’ αποδειχθούν, δυστυχώς για την εγχώρια δημοκρατία, προαναγγελθείσες διαπιστώσεις.
Η τάση παράδοσης των κοινωνιών σε δήθεν ειδικούς, δήθεν τεχνοκράτες, δήθεν γνώστες με χρυσά βιογραφικά είναι παγκόσμια. Στην εγχώρια πολιτική αγορά τέτοια ετικέτα («brand») επιχειρεί να οικοδομήσει το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας. Φαίνεται να μην έχει ιδιαίτερη σημασία ότι η «αριστεία» διαστρεβλώθηκε και κατακρεουργήθηκε κατά τη διακυβέρνηση των ετών 2019-2023. Το φθηνό κομματικό αφήγημα του μονοπωλίου ικανότητας, συγκριτικά με τη δήθεν ανικανότητα όλων των πολιτικών αντιπάλων, αρκούσε για να πεισθούν αρκετοί ψηφοφόροι του πρώτου κόμματος. Πάλι, δεν φαίνεται να έχει σημασία πως η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Ο ευτελισμός της έννοιας του «επιτελικού κράτους» και η απύθμενη επιδείνωση των κυβερνητικών επιδόσεων σε άπαντα τα ζητήματα ουδόλως απασχόλησαν τους ψηφοφόρους του πρώτου κόμματος – ακριβέστερη φαίνεται η εξήγηση πως οι τελευταίοι εφάρμοσαν το σύνθημα γνωστού προϊόντος καθαριότητας («αυτήν ξέρουμε, αυτήν εμπιστευόμαστε»).
Πράγματι, η αλλαγή μιας κοινωνίας, ως ζητούμενο και ως στόχος ενός πολιτικού κόμματος, προκαλεί φόβο στους ανθρώπους, οι οποίοι μπορεί να προτιμήσουν την κακώς εννοούμενη ασφάλεια απ’ τη διαδικασία επανακαθορισμού και διεκδίκησης της πραγματικής ασφάλειας. Σε ζητήματα του πολιτικού μακρόκοσμου, όπως η γεωγραφική αναδιάταξη του κόσμου, οι αλλαγές στις διεθνείς συμμαχίες και στους συσχετισμούς δυνάμεων, η κλιματική κρίση, η τεχνητή νοημοσύνη αλλά και το δημόσιο χρέος, η οικονομία, η εξωτερική πολιτική, η επίλυση της κρίσης των θεσμών, κανένα ελληνικό κόμμα, ιδίως αυτό της Νέας Δημοκρατίας, δεν έχει επιδείξει υπόβαθρο σχετικής ικανότητας χειρισμού ή και κοινωνικής συν-αντίληψης. Αποδεικνύεται δύσκολη η αναζήτηση ενός ανώτερου λόγου επιλογής οποιουδήποτε ελληνικού κόμματος. Γι’ αυτό το λόγο απουσίαζαν από την προεκλογική περίοδο αντίστοιχα ζητήματα. Οι ψηφοφόροι επιλέγουν απλώς διαχειριστές της καθημερινότητας, γιατί φαίνεται να ελκύονται από επιδοματικές πολιτικές και πρόσκαιρες μικροελαφρύνσεις, ακόμα κι αν ο μακροπρόθεσμος βίος των ίδιων και των επόμενων γενεών, ιδίως δε η ποιότητα του βίου, τίθεται σε καθεστώς ρίσκου.
Στροφή στο νεοσυντηρητισμό έχει γίνει σε αρκετές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σοβαρή ευθύνη βαρύνει εν γένει την Αριστερά ή και τη Σοσιαλδημοκρατία, ιδίως δε στην εγχώρια πραγματικότητα τους αντίστοιχους πολιτικούς φορείς, καθώς από το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης δεν έχουν κατορθώσει να παρουσιάσουν ένα άλλο πολιτικό σχέδιο. Παρατηρούν την κανονικοποίηση της διαρκούς φτωχοποίησης, του στραγγαλισμού των δικαιωμάτων, του υπερπλουτισμού λίγων, της ισοπέδωσης σωρείας εννόμων αγαθών, της παράδοσης της εξουσίας σε εγκληματικά δίκτυα, της κατάργησης της ανθρωπιάς κι εξακολουθούν να μη μπορούν να διαβάσουν τη βιοτική πραγματικότητα και το μέλλον.
Στα καθ’ ημάς, το πρόσφατο εκλογικό αποτέλεσμα μπορεί να εκληφθεί ως νίκη μόνο για τη μικρή μειοψηφία των ψηφοφόρων του πρώτου κόμματος. Για την πλειοψηφία των πολιτών, δηλαδή για τα υπόλοιπα εκατομμύρια ανθρώπων (άνω των επτά σύμφωνα με τα στοιχεία), δεν πρόκειται παρά για αδυσώπητη ήττα. Η επιστροφή του πρώτου κόμματος στα εκλογικά ποσοστά που αποκόμιζε πριν το ξέσπασμα της κρίσης εξηγείται βάσει της θλιβερής αποτυχίας των υπόλοιπων κομμάτων αλλά και των επιπτώσεων της διαχρονικής πολιτικής χειραγώγησης των συνειδήσεων των ανθρώπων. Έχει διαμορφωθεί μία κρίσιμη μάζα ανθρώπων στην κοινωνία, για την οποία το στενό ατομικό συμφέρον υπερισχύει έναντι οποιουδήποτε συλλογικού ζητούμενου. Αρκετοί άνθρωποι έχουν επιλέξει να διαθέτουν νοοτροπία πλήρως αποκομμένη απ’ τις έννοιες της αλληλεγγύης ή του κοινωνικού συμφέροντος. Κατευθύνουν όλες τις σκέψεις και τις αποφάσεις τους στην ατομική διάσωση με κάθε κόστος. Αν χρειαστεί να πατήσουν επί πτωμάτων για να ωφεληθούν, είναι πρόθυμοι να το κάνουν. Όποια κοινωνική τραγωδία ή συμφορά προκύπτει, απ’ αυτούς τους ανθρώπους ερμηνεύεται με παρανοϊκά και απάνθρωπα δόγματα, όπως «άμα δεν ήθελε να χάσει το σπίτι, γιατί έπαιρνε δάνεια;, αφού έχουν ακριβύνει όλα, γιατί δεν προσαρμόζεται;, αν δε μπορεί να περιμένει στη λίστα αναμονής να χειρουργηθεί, γιατί δεν πάει σε ιδιωτική κλινική;, αφού ο σταθμάρχης έκανε λάθος, τί το συζητάνε;». Αυτοί οι άνθρωποι δεν έχουν συλλάβει νοητικά τι συνέβη στη χώρα από το έτος 2009 κι έπειτα, ενδιαφέρονται μόνο για τον ιδιωτικό τους βίο. Ως τηλεκπαιδευμένοι και βαθιά χειραγωγημένοι από τα ελληνικά τηλεοπτικά κανάλια πανελλαδικής εμβέλειας, τους αντίστοιχους ραδιοφωνικούς σταθμούς, τις αντίστοιχες ενημερωτικές ιστοσελίδες και τις αντίστοιχες εφημερίδες, αυτοί οι άνθρωποι αποδέχονται άκριτα τα κομματικά αφηγήματα και τα μηνύματα των μέσων ενημέρωσης, διαμορφώνοντας έναν περίκλειστο ατομικό μικρόκοσμο, στον οποίο οι πελατειακές τους σχέσεις με κομματανθρώπους τούς εξασφαλίζουν οτιδήποτε επιθυμούν. Κατ’ ακολουθία, αδιαφορούν επιδεικτικά για το συλλογικό συμφέρον – ποιο το νόημα να παλέψουν με την κοινωνία για τ’ αγαθά που οι ίδιοι απολαμβάνουν προνομιακά; Οι ρίζες της προβληματικής αυτής νοοτροπίας ανατρέχουν σε καταστάσεις και γεγονότα της ιστορίας, αλλά οι αλλεπάλληλες κρίσεις (οικονομική-μνημόνια, γεγονότα του 2015-δημοψήφισμα, μεταναστευτικό, πανδημία, πληθωρισμός-ακρίβεια, πόλεμος) εδραίωσαν την απειλητική ατμόσφαιρα της διαρκούς σύγχυσης, η οποία σε κάθε περίπτωση ευνοεί την ανάπτυξη τέτοιας αντίληψης.
Το πρόσφατο εκλογικό αποτέλεσμα απέδειξε, επιπροσθέτως, την χαοτική απόσταση που μπορεί να υπάρξει μεταξύ ψηφιακής και πραγματικής πραγματικότητας, κατάσταση που προκαλεί σπουδαίο ερευνητικό ενδιαφέρον. Παρακολουθώντας την ψηφιακή πραγματικότητα, ιδίως κατά το τελευταίο έτος πριν τις εκλογές και ιδίως όπως αυτή νοείται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, διαμορφωνόταν με «ασφάλεια» η εντύπωση εκλογικού καταποντισμού του κόμματος που εν τέλει νίκησε με τεράστια διαφορά. Ωστόσο, γινόταν αντιληπτή ταυτόχρονα η ανυπαρξία ρεύματος προς το δεύτερο κόμμα. Η πραγματική πραγματικότητα απέδειξε πόση πλάνη δυνητικά παράγεται στην ψηφιακή ζωή των ανθρώπων και επιπλέον ανέδειξε την τεράστια σημασία άλλων παραγόντων – πιο συμβατικών – στη διαμόρφωση ενός εκλογικού αποτελέσματος. Αποδείχθηκε επίσης ότι η ελληνική κοινωνία μπορεί να ανέχεται την επωνυμία «Νέα Δημοκρατία» ενός κόμματος, το οποίο διατηρεί χαλαρή σχέση με τους όρους «νέα» και ιδίως «δημοκρατία», αλλά σε καμία περίπτωση δεν γίνεται ανεκτή η επωνυμία «Συνασπισμός Ριζοσπαστικής Αριστεράς» ενός κόμματος, το οποίο ποδοπάτησε τις αρχές «ριζοσπαστική» και ιδίως «αριστερά». Το πιο βαρύ χτύπημα όμως είναι το γεγονός πως στις εκλογές της 21ης Μαΐου το Σύστημα (ο δήθεν «παρωχημένος» ορατός αόρατος μηχανισμός, τον οποίο αποτάσσονται οι ηθικοί αυτουργοί, οι αυτουργοί, οι συναυτουργοί και οι συνεργοί του) επικράτησε κατά κράτος. Φαίνεται ότι στην Ελλάδα του έτους 2023 ένας μισθωτός υπάλληλος με υπονομευμένο ες αεί το βίο του, το θύμα δηλαδή της συστημικής λαίλαπας, έχει καταστεί εφικτό να ψηφίζει συνειδητά το ίδιο πολιτικό κόμμα μ’ έναν επιχειρηματία που αποκομίζει υπερκέρδη από υπεραξίες που παραγάγει ο μισθωτός υπάλληλος. Παραβλέποντας τη μομφή του λαϊκισμού τέτοιων τοποθετήσεων, σαφώς υπάρχουν αρκετές εξηγήσεις για το ομολογουμένως παράδοξο αυτό φαινόμενο. Το χτύπημα είναι σφοδρό, επειδή η στάση αυτή συνεπάγεται την κοινωνική αποδοχή του παραπλανητικού, οπιούχου και αβάσιμου δόγματος του Συστήματος, σύμφωνα με το οποίο «με σκληρή δουλειά όλοι μπορούν να πλουτίσουν».
Δεδομένων των κυβερνητικών πεπραγμένων των ετών 2019-2023, το εκλογικό αποτέλεσμα της 21ης Μαΐου μπορεί ν’ αποδειχθεί καθ’ ολοκληρίαν επικίνδυνο. Είναι τόσο επικίνδυνο σενάριο, επειδή το πρώτο κόμμα ήδη επιδίδεται με τους γνωστούς συστημικούς του συμμάχους σε μεθοδευμένη εκστρατεία επιλογής κόμματος ως αξιωματικής αντιπολίτευσης. Προτιμούν το τρίτο κόμμα, γιατί έχει υπάρξει βραχίονας. Το πρόβλημα είναι ότι η εικόνα του δεύτερου κόμματος δεν πείθει ως προς την ικανότητα δημιουργίας αναχώματος. Ο χρόνος δεν επαρκεί για την ανατροπή της διαμορφωμένης πολιτικής τάσης. Η πλειοψηφία των πολιτών, εντούτοις, διαθέτει μηχανισμούς έλλογης συνειδητοποίησης της ιστορικής διακύβευσης. Οι άνθρωποι δεν έχουν ανάγκη τα κομματικά αφηγήματα. Για την αντίσταση, αρκεί η στάθμιση: η επιβίωση είναι ένα πράγμα, η δυνατότητα να βιώνεις τη ζωή ως άνθρωπος είναι ένα άλλο, διαφορετικό πράγμα.
Γεώργιος-Φοίβος Ξενάκης – Δικηγόρος
