Η Μαρία (σημείωση: όχι το πραγματικό της όνομα) είναι ΕΠΙΖΗΣΑΣΑ ενδοοικογενειακής και συντροφικής βίας. Επιθυμεί να γραφτεί με κεφαλαία ο όρος «επιζήσασα», γιατί θέλει να περάσει το πιο δυνατό μήνυμα στην κοινωνία ότι δεν είναι πια θύμα, ότι έχει ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο στη ζωή της, δίνοντας τις καθημερινές μικρές και μεγάλες μάχες της για να επουλώσει τα ψυχικά της τραύματα και για να προχωρήσει στην ενήλικη πορεία της, πραγματοποιώντας τα όνειρά της. Η Μαρία είναι 30 ετών, κοινωνιολόγος. Αγαπά να γράφει και να ταξιδεύει. Οι γονείς της έχουν λάβει πανεπιστημιακή εκπαίδευση, που αποτελεί ένα στοιχείο το οποίο η ίδια ήθελε να παρουσιάσουμε στο άρθρο. Η Μαρία με τιμά με την εμπιστοσύνη της και μοιράζεται μαζί με ένα ευρύ κοινό τα πιο σκληρά βιώματα ζωής. Στόχος της να προτρέψει όλους τους ανθρώπους που είναι θύματα ενδοοικογενειακής και συντροφικής βίας να αγαπήσουν τον εαυτό τους, να πιστέψουν στις δυνάμεις τους και να απομακρυνθούν έγκαιρα από το κακοποιητικό περιβάλλον, αναζητώντας τη βοήθεια από τους αρμόδιους φορείς και επιστήμονες, προτού κινδυνεύσει η σωματική τους ακεραιότητα, προτού απειληθεί η ψυχική τους υγεία, προτού χάσουν τη ζωή τους.
Η Μαρία γράφει…γράφει ένα γράμμα που απευθύνει στον πατέρα της, γράφει ένα κείμενο για τον πρώην σύντροφό της και ένα κείμενο που απευθύνει στην ίδια και σε όλα τα κορίτσια που υφίστανται βία από τους συντρόφους τους -λεκτική, ψυχολογική, σωματική, σεξουαλική. Τα κείμενά της αποτυπώνουν, θεωρώ, τον βαθύ και μακροχρόνιο πόνο κάθε θύματος ενδοοικογενειακής βίας που προσπαθεί να συνειδητοποιήσει αυτό που βιώνει και τα πολύ έντονα, αρνητικά συναισθήματα που του προκαλεί.
Τα κείμενά της, όπως τα δημοσιεύουμε ακολούθως, δίνουν πολλές εξηγήσεις και σε ερευνητικό επίπεδο, ως προς το «γιατί» μία γυναίκα που υφίσταται βία από τον σύντροφό της παραμένει, ακόμα και για χρόνια μαζί του: γιατί ενοχοποιεί τον εαυτό της, γιατί θεωρεί ότι αυτή η συμπεριφορά της «αξίζει», γιατί αυτό, για αρκετά θύματα βίας, είναι ένα «μοντέλο συμπεριφοράς» με το οποίο είναι εξοικειωμένα από το γονικό τους σπίτι, όπου έχουν μεγαλώσει με έναν κακοποιητικό πατέρα και μία μητέρα που υιοθετεί μία παθητική στάση. Συνεπώς, διαπιστώνουμε πόση δουλειά πρέπει να γίνει από την οργανωμένη Πολιτεία, ξεκινώντας με έναν συστηματικό και ολοκληρωμένο τρόπο από τα σχολεία, ώστε να εκπαιδεύσει τις νέες γενιές, επενδύοντας στην παιδεία της νεολαίας που είναι το μέλλον του τόπου. Η ενδοοικογενειακή βία και άλλα φλέγοντα ζητήματα, υψηλού κοινωνιολογικού ενδιαφέροντος, είναι αναγκαίο να διδάσκονται στο σύγχρονο σχολείο, με τρόπο ασφαλώς ουσιαστικό και εποικοδομητικό και όχι με έναν αποστειρωμένο τρόπο. Με ενεργό συμμετοχή μαθητών, με εργασίες και θεατρικές παραστάσεις, με συζητήσεις με την επιστημονική κοινότητα, με διαλέξεις από φορείς σε γονείς κλπ. Επιτέλους, ας διεκδικήσουμε το σχολείο που αξίζει στα παιδιά μας, ώστε να αποκτήσουν ισχυρά εφόδια για το μέλλον τους και για να αναπτύξουν δυνατές και δυναμικές προσωπικότητες. Διαπιστώνουμε, επίσης, ότι απαιτείται εκπαίδευση στο σχολείο ακόμα και σε όσα θεωρούμε αυτονόητα και δεδομένα, γιατί βλέπουμε ότι μία νέα γυναίκα στα 23 της χρόνια δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι ήταν βιασμός το να της επιβάλλεται από τον σύντροφό της η σεξουαλική πράξη, χωρίς τη δική της επιθυμία. Αυτή η μη συνειδητοποίηση των ορίων μεταξύ βίας και θεμιτής συμπεριφοράς αναδεικνύεται από πολλά θύματα συντροφικής βίας, που εκλαμβάνουν ως «θεμιτή» ακόμα και ως μία συμπεριφορά που τους «αξίζει» τη βία σε βάρος τους.
Με την Μαρία συζητήσαμε εκτενώς και μέσα από τη συνέντευξή μας επιχειρούμε να περάσουμε «μηνύματα ζωής» σε συνανθρώπους μας των οποίων η ζωή βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο, στο πλαίσιο της οικογένειας/σχέσης τους. Θα ήθελα, όμως, ολοκληρώνοντας να αναδείξω μία ακόμα πτυχή του θέματος που κατά την άποψή μου δεν έχει αναδειχθεί επαρκώς από τα ΜΜΕ. Αυτή αφορά τον κακοποιητικό σύντροφο της Μαρίας, που υπήρξε επίσης θύμα ενδοοικογενειακής βίας, σύμφωνα με τις περιγραφές της Μαρίας. Θα σταθώ στα λόγια της, όταν κάποια στιγμή μετά από χρόνια βρέθηκαν κάπου μαζί:
«Ήταν καταρρακωμένος, έτοιμος να κλάψει και μου έσφιξε το χέρι όταν του είπα πως εύχομαι να είναι ευτυχισμένος, γιατί είμαστε και οι δυο παιδιά που δεν πήραν αγάπη. Αυτό το σφίξιμο του χεριού με έκανε να τον συγχωρέσω, γιατί ένιωσα πως αλήθεια πονούσε, ενώ εγώ ήμουν σε πολύ καλύτερη κατάσταση, είχα ξανοιχτεί σε νέα βήματα, είχα βρει ή μάλλον θυμηθεί τι με έκανε χαρούμενη και ήμουν σχετικά ευτυχισμένη με τα όσα τολμούσα πια να επιχειρώ».
Θα απευθυνθώ, επομένως, στον πρώην σύντροφο της Μαρίας εάν διαβάζει αυτήν τη στιγμή το θέμα μας, αλλά και γενικότερα σε όλους εκείνους τους νεαρούς άντρες που υπήρξαν θύματα ενδοοικογενειακής βίας ως παιδιά και έφηβοι και αναπαράγουν στην ενήλικη ζωή τους τις βίαιες συμπεριφορές στις συντροφικές τους σχέσεις και θα τους πω να πιστέψουν κι αυτοί στον εαυτό τους και να τον αγαπήσουν πραγματικά, να ζητήσουν έγκαιρα βοήθεια για να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους, να βρουν και να δώσουν την αγάπη που και οι ίδιοι στερήθηκαν από τον δικό τους πατέρα και από τη δική τους μάνα. Να μην επιτρέψουν στον εαυτό τους να γίνουν τα λανθασμένα ακόμα και εγκληματικά «πρότυπα» που τους πλήγωσαν και τους τραυμάτισαν στο μέγιστο βαθμό.
Θα απευθυνθώ, επίσης, σε όλα τα κορίτσια και τις νεαρές γυναίκες που πονάνε στις σχέσεις τους από τις λέξεις και τις πράξεις των συντρόφων τους και θα τους πω ότι η ζωή έχει πολύ όμορφες όψεις μακριά από τη βία και χωρίς τη βία και να τρέξουν στο φως της ζωής, γιατί όλες και όλοι αξίζουμε το χαμόγελο και να έχουμε δίπλα μας και μέσα στην καρδιά μας ανθρώπους που μας αγαπάνε πραγματικά, ώστε να μην μας πονάνε!
Η προσέγγιση της ενδοοικογενειακής βίας πρέπει να είναι ολιστική και να ενώσουμε τη φωνή και τις δυνάμεις μας σε επιστημονικό επίπεδο, αλλά και ως ενεργά μέλη της κοινωνίας, για να αντιμετωπίσουμε πιο αποτελεσματικά το πολυσύνθετο και πολυδιάστατο φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας. Στις 24 Οκτωβρίου 2022 πολύ ευχαρίστως σας ανακοινώνω ότι ξεκινάει το νέο εκπαιδευτικό μας πρόγραμμα στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο πλαίσιο των εξ αποστάσεως E-Learning προγραμμάτων, με τίτλο «Εγκληματολογία: Προσέγγιση της Ενδοοικογενειακής Βίας» και Ακαδημαϊκό Υπεύθυνο τον Ομότιμο Καθηγητή στις Εγκληματολογικές Επιστήμες με έμφαση στην Εγκληματολογία ως Σύστημα Επικοινωνίας και Ελέγχου, Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ, Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του ΕΚΠΑ, Γιάννη Πανούση. Αναλυτικά πληροφορίες για τον Οδηγό Σπουδών, το βίντεο του προγράμματος και τη διαδικασία εγγραφών:Εγκληματολογία: Προσέγγιση της Ενδοοικογενειακής Βίας | E-Learning Πανεπιστήμιο Αθηνών (elearningekpa.gr)
Η Μαρία γράφει:
Γράμμα
Αγαπημένε μου πατέρα,
Άβολες και οι δυο αυτές προσφωνήσεις, δεν νομίζεις; «Αγαπημένος», «πατέρας» και όλο μαζί «αγαπημένος πατέρας»; Αντηχεί κάπως ειρωνικά κωμικό, ή κωμικά ειρωνικό αυτό στη περίπτωση μας. Ωστόσο το αντιπαρέρχομαι, γιατί συνήθως έτσι ξεκινάνε τα γράμματα. Και εσύ λατρεύεις τη συνήθεια.
«Συνήθως πρώτα παντρεύονται οι άνθρωποι και μετά κάνουν παιδιά», έλεγες δείχνοντας μου τη φωτογραφία από τον γάμο σου με τη μητέρα μου, ή μάλλον δείχνοντας μου την φουσκωμένη κοιλιά της μητέρας μου. Προσπαθούσα να καταλάβω το έμμεσο νόημα, αλλά δεν μπορούσα. Δύσκολο το αίνιγμα για ένα παιδί του δημοτικού. Στην εφηβεία έγινες πιο συγκεκριμένος για παιδιά που προκύπτουν απρογραμμάτιστα και σου χαλάνε τη ζωή. Έπρεπε να προσέχω για αυτό μου τα έλεγες. Φυσικά. Για ποιον άλλο λόγο θα μπορούσες να μου τα λες άλλωστε; Όταν επιτέλους ενηλικιώθηκα θεώρησες ατυχώς πως ήταν μία καλή στιγμή για να μου πεις ξεκάθαρα πως τελικά «δεν με ήθελες» και πως απλώς «κάνοντας το κέφι σου με τη μάνα μου την πάτησες». Αυτά ήταν τα ακριβή σου λόγια. Ώστε «θυσιάστηκες για να μη με λένε μπάσταρδο», σύμφωνα με τα σοφά λεγόμενα σου. Απαίτησες ως μεγάλη πια να δείξω κατανόηση για όλη την αδιαφορία και τα «νεύρα» που είχες τώρα που πια γνώριζα την τρομερή αλήθεια. Να δικαιολογήσω την άθλια γονεϊκή συμπεριφορά σου, απλώς επειδή «δεν με ήθελες». Όντως τώρα έβγαζε νόημα. Αλλά κάπως η δικαιολογία να.. σαν να έμπαζε.
Αυτό που θυμάμαι από όλη μου την παιδική ηλικία είναι πως σε φοβόμουν. Έχω ακόμα την ανάμνηση να χτυπάς τη μητέρα μου. Έχω ακόμα το σημάδι από το πέσιμο στις σκάλες, ενώ με κυνήγαγες. Φωνές, ουρλιαχτά και σάλια που πετάγονταν. Αυτό ήσουν και δεν έμοιαζε σε καμία περίπτωση με «αγαπημένο πατέρα». Σε φοβόμουν, σε ένιωθα ξένο, ντρεπόμουν για σένα μπροστά στις φίλες μου. Τελικά κατέληξα πως το ότι «δεν με ήθελες» όπως επανέλαβες αρκετές ακόμα φορές στις εκάστοτε απολογίες σου ήταν «εξήγηση» αλλά όχι «δικαιολογία». Έτσι και αλλιώς οι βλακείες σου ποτέ δεν είχαν τελειωμό. Ένα σωρό ασυνάρτητα πράγματα ατσούμπαλα σινιαρισμένα με αδιαμφισβήτητου κύρους αμπελοφιλοσοφίες..
Λοιπόν αυτό που θέλω να σου πω είναι πως σε όλη μου τη παιδική και εφηβική ηλικία ένιωθα ένα κενό που δεν καταλάβαινα συνειδητά τι ήταν. Το απωθούσα μέχρι που το βρήκα όλο μαζεμένο μπροστά μου και αναγκάστηκα να το αντιμετωπίσω. Αυτό το κενό ήταν η ουσιαστική απουσία σου από την ζωή μου μπα-μπα. Μπα. Δεν μου βγαίνει ολόκληρη η λέξη. Ωστόσο δεν παραπονιέμαι.
Είμαι εδώ και είμαι αρκετά καλά πια. Ας έρθουμε όμως στο σήμερα. Είσαι πια 85 χρονών σακάτης (όντως στα 55 σου χρόνια όταν γεννήθηκα δεν ήσουν ακόμα έτοιμος να γίνεις πατέρας; ) από μια αποτυχημένη εγχείρηση στο πόδι και εγώ σε επισκέπτομαι φέρνοντας σου κέικ και «συμπάθεια». Δεν έχεις κανέναν εκτός από μένα. Μου δείχνεις τα πόδια σου και με ρωτάς αν χαίρομαι που τιμωρήθηκες. Όχι δεν θα το έλεγα. Θλίψη και οίκτο μου προκαλείς πια μόνο. Δεν σε φοβάμαι πια. Σε λυπάμαι. Πια λες πως ευτυχώς που με έκανες και πόσο θα ήθελες να γυρίσεις το χρόνο πίσω για να τα αλλάξεις όλα. Τι κρίμα που η αξία της μετάνοιας όταν είσαι υπό αυτές τις συνθήκες μοιάζει -στα μάτια μου έστω- μηδαμινή. Κλαις, αλλά δεν πιστεύω πως λυπάσαι ούτε για τη ζωή που χάσαμε, ούτε για μένα που σε στερήθηκα και κακόπαθα, ούτε για τη μάνα μου που πέρασε τα πάνδεινα κοντά σου.
Για σένα λυπάσαι και για την τωρινή σου κατάντια. Θεμιτό, αλλά μην πας να με ξεγελάσεις. Με προτρέπεις να παντρευτώ και μου μιλάς «για τον προορισμό της γυναίκας». Απορείς που έχω σπουδάσει κοινωνιολογία και δεν ξέρω την κοινωνική μου θέση. Είσαι τόσο γελοίος και αμόρφωτος που μετά βίας συγκρατώ ένα τρανταχτό απελπισμένο γέλιο κάθε φορά που σε συναντώ. Ένας αποτυχημένος που νομίζει πως μπορεί να μου πει για το πως θα ζήσω τη δική μου ζωή. Πολλές συμβουλές αλλά παράδειγμα κανένα. Θες εγγονάκια λες. Σε αφήνω να τελειώνεις το παραλήρημα σου κάθε φορά.
Δεν έχεις καμία επιρροή πάνω μου πια. Είσαι τόσο ανόητος αν νομίζεις πως μπορείς να με αγχώσεις και να με κάνεις να δεχθώ με χαρά να γίνω ότι ένας τελειωμένος νομίζει πως πρέπει να είμαι. Καθώς σε ακούω νιώθω απάθεια και πλήξη αλλά τίποτα άλλο. Όμως μέσα μου σιγοβράζει η οργή για αυτό και σου γράφω. Μου είσαι αδιάφορος, αλλά δεν έχω καταλάβει τον λόγο που έρχομαι και σε βλέπω ακόμα. Δεν έχω κάποιο όφελος υλικό ή ηθικό. Ίσως ξέρω πως σύντομα μπορεί και να πεθάνεις. Οι επισκέψεις μου είναι η έμπρακτη συγχώρεσή μου λοιπόν. Μια συγχώρεση που απορρέει από το ότι είσαι πια τόσο ανήμπορος όσο και εγώ κάποτε. Ναι είναι παράδοξος τρόπος για να μπορώ να νιώθω μία κάποια σύνδεση μαζί σου, να βρίσκω ένα κοινό τόπο συνάντησης. Ίσως καταβάθος ακόμα και να.. ξέρεις ίσως να σε αγαπάω. Δεν το νιώθω συνειδητά όμως. Απλά είμαι καταδικασμένη να σε βλέπω κάθε μέρα στον καθρέφτη στο ίδιο μου το πρόσωπο και έχω μάθει πια να φροντίζω κάθε άρρωστο και κατεστραμμένο κομμάτι του εαυτού μου. Και εσύ είσαι ένα από αυτά. Το πιο βασικό.
Με αγάπη;
Η κόρη σου
Μία ημέρα
Έχω διαλέξει μια ημέρα του χρόνου για να θυμάμαι τον έρωτα μας..
Που έπρεπε να ματώσω για να σου αποδείξω πως τον ένιωθα.
Γιατί πριν από σένα ήμουν αλλιώς και αν και ζούσα όπως εσύ σε μένα δεν επιτρεπόταν.
Και έτσι κάθε μέρα έπρεπε να το πληρώνω μέχρι να σε πείσω πως άξιζα εμπιστοσύνη, σεβασμό, αγάπη.
Πως ήμουν στα μέτρα σου χωρίς να παρεκκλίνω ούτε χιλιοστό από αυτά..
Έτσι έχω διαλέξει μια μέρα του χρόνου για να θυμάμαι τον έρωτα μας
Που τελικά δεν ήταν έρωτας
Ξέρεις η καρδιά μου κάποιες φορές το αρνιέται ακόμα
-έχει τελειώσει μα τότε σε ερωτεύτηκε λέει-
Και τότε την αλυσοδένω και ρίχνω από πάνω της εκατοντάδες βιβλία, όρους, τεκμήρια
Και της μαθαίνω να λέει τη λέξη που την επαναφέρει
‘’Κακοποίηση’’
Έχω να σε δω χρόνια
Και είμαι ζωντανή παρά τα τραύματα και τις αγκυλώσεις
Προχωράω με μικρά και σταθερά βήματα
Όχι στη λήθη μα στη ζωή
Και απλά έχω διαλέξει μια μέρα του χρόνου για να θυμάμαι τον ‘’έρωτα’’ μας..
Γιατί ό,τι ξεχνιέται επαναλαμβάνεται..
25/11 Παγκόσμια ημέρα κατά της κακοποίησης των γυναικών
Στάση
Κάποια βράδια, μόλις που έχει χαθεί ο ήλιος τη θυμάμαι και τρέχω πανικόβλητη σε εκείνη τη στάση για να βρω εκείνο το κορίτσι. Κατεβαίνω τον μεγάλο δρόμο για να τη προλάβω. Να την εμποδίσω να πάρει εκείνο το λεωφορείο. Εκείνη το παίρνει σχεδόν κάθε βράδυ. Κάποιο από όλα θα την προλάβω. Θα με ακούσει.
Εκείνη τρέχει μπροστά. Ίσα που διακρίνω τα μακριά μαλλιά της να ανεμίζουν. Είναι όμορφη και σαν μαγεμένη. Της φωνάζω να γυρίσει να με δει. Να φύγουμε μαζί. Να έρθει με μένα.
Ένα βράδυ κατάφερα και την πρόλαβα. Έκατσα δίπλα της ξέπνοα στη στάση. Την άρπαξα από το χέρι και την παρακάλεσα να σταματήσει να πηγαίνει σε αυτόν. «Ήρθα να σε πάρω» της είπα. «Έλα με εμένα!»
Τότε εκείνη σαν να με είδε. Γύρισε και με κοίταξε.
«Σε εσένα έρχομαι και εγώ και ας μην το ξέρω. Απλά δεν έχω φτάσει ακόμα.»
Και επιβιβάστηκε στο λεωφορείο.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
(Σημείωση: Η συνέντευξη περιέχει σκληρό περιεχόμενο)
- Μαρία, κατ’ αρχάς σε ευχαριστώ από καρδιάς για την εμπιστοσύνη που μου δείχνεις, να μοιραστείς μαζί μου και με ένα ευρύτερο κοινό, ένα πολύ σκληρό βίωμα. Στόχος μας να περάσουμε δυνατά μηνύματα και σε άλλες γυναίκες και σε άλλα κορίτσια και αγόρια που είναι θύματα ενδοοικογενειακής βίας. Όπως αποκαλύπτουν τα κείμενα που έχεις γράψει (και δημοσιεύουμε κάποια από αυτά με την παρούσα συνέντευξη), έχεις μεγαλώσει σε ένα βίαιο περιβάλλον, με έναν κακοποιητικό πατέρα. Ποια είναι τα συναισθήματα που βιώνεις τώρα, στην ενήλικη πορεία σου, προσπαθώντας να ανοίξεις νέα κεφάλαια στη ζωή σου και να κλείσεις πληγές που ακόμα σε πονάνε;
«Το θελες, δεν το θελες κλείσαν με τον καιρό πολλές πληγές. Και ποιος να δει πως σέρνονται βουβά κάτω από το δέρμα σαν εσωτερικές αράχνες». Οι στίχοι είναι από ένα αγαπημένο μου ποίημα του Τίτου Πατρίκιου με τίτλο «Επούλωση». Έχω μπει σχετικά πρόσφατα στην τρίτη δεκαετία της ζωής μου και νιώθω πως πια μπορώ να πω πως έχω καταφέρει να διαχειριστώ επιτυχώς και σε έναν πολύ σημαντικό βαθμό το ότι υπήρξα θύμα ενδοοικογενειακής και συντροφικής βίας. Έτσι στο τώρα είμαι και δηλώνω επιζώσα ενδοοικογενειακής και συντροφικής βίας. Έχω επεξεργαστεί τα τραύματα, τα έχω κατανοήσει και ενσωματώσει όσο γίνεται πιο αρμονικά στη προσωπικότητά μου, κάτι που δυστυχώς δεν είχε καταστεί εφικτό να πράξω τα πρώτα χρόνια της νεότητας μου. Αν και οι σπουδές μου ήταν σχετικές και λόγω αυτού δεν μπορώ να ισχυριστώ πως δεν είχα τα κατάλληλα ερεθίσματα, θεωρώ πως είχα απωθήσει τα κακοποιητικά βιώματα τόσο βαθιά ώστε «χρειαζόμουν» -αν μπορώ να χρησιμοποιήσω αυτό το ρήμα- την επαναδραμάτισή τους, ώστε να οδηγηθώ στη συνειδητότητα. Στόχος μου στο παρόν είναι να εξελίσσομαι, να τολμάω να διεκδικώ νέες ταυτότητες αντί να μένω στάσιμη στις παλιές, να μετουσιώνω το σκοτάδι σε φως όσο κλισέ και αν ίσως ακούγεται. Και αυτό μου το δίνει απλόχερα η τέχνη. Επέστρεψα στο μικρό θλιμμένο παιδί που ήμουν, του είπα πως όσα περνάει έχουν τελειώσει και το ρώτησα τι θέλει να γίνει όταν μεγαλώσει. Εκείνο μου απάντησε και τα τελευταία χρόνια είμαι προσηλωμένη απλά στο να κάνω το όνειρό του πραγματικότητα. Επίσης θα ήθελα να αναφέρω δύο βιβλία που στάθηκαν πολύτιμα για εμένα στην αρχή αυτής της διαδικασίας προσωπικής ανάπτυξης πριν αρκετά χρόνια. «Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας» από την Alice Miller στο οποίο το μάτι μου έπεσε τυχαία ένα απόγευμα σε βιβλιοπωλείο όταν ακόμα δεν είχα ιδέα και στάθηκε το πρώτο καθηλωτικό αφυπνιστικό ανάγνωσμα και το «Ο γυρισμός στο μέσα μας παιδί» του Bradshaw John που για εμένα αποτελεί πια έναν «ισόβιο οδηγό ζωής».
- Υπέστης κακοποίηση από τον πατέρα σου, αλλά και αργότερα από την σχέση σου, από έναν άνθρωπο που υπήρξε επίσης θύμα ενδοοικογενειακής βίας, όπως μου περιέγραψες. Πώς και πότε ξεκίνησαν οι κακοποιητικές συμπεριφορές σε βάρος σου από τον πρώην σύντροφο σου; Υπήρχε κλιμάκωση της βίας και πώς εξελίχθηκε;
Θεωρώ απαραίτητο να κάνω μία εισαγωγή σχετικά με τις πρότερες συνθήκες. Όταν γνώρισα εκείνο το παιδί, ήμουν 23 χρονών και δεν είχα κάνει ποτέ σχέση. Η πρώτη μου σεξουαλική επαφή είχε γίνει δυο χρόνια νωρίτερα με έναν άγνωστο, γιατί δεν ήθελα να ριψοκινδυνεύσω την ανάπτυξη συναισθημάτων με τον «πρώτο» μου. Είχα μάθει από πολύ νωρίς πως τα συναισθήματα και οι προσδοκίες δεν βγαίνουν σε καλό. Στη ουσία απλά έτυχε και θέλησα να δοκιμάσω την εμπειρία. Όταν τέλειωσε, του είπα πως είχα περίοδο, γύρισα σπίτι και είπα στον εαυτό μου πως το σεξ είναι κάτι που δοκίμασα και πια μπορώ να το απορρίψω. Έτσι και αλλιώς ένιωθα «χορτάτη» από τις σεξουαλικές περιγραφές που μου έκανε ο πατέρας μου από τα πέντε μου χρόνια. Τα επόμενα δυο χρόνια τα πέρασα όπως και τα προηγούμενα, «βρισκόμουν» με αγόρια στην καθιερωμένη σαββατιάτικη εξόρμηση μου στα κλαμπ με τις φίλες μου που λίγο πολύ ήταν σαν εμένα. Με τη μόνη διαφορά πως εκείνες έκαναν και σεξ. Η δυνατή μουσική σε συνδυασμό με το -ελεγχόμενο-αλκοόλ συνιστούσαν τη μόνη συνθήκη που μπορούσα να ανταποκριθώ σε ένα φιλί με το άλλο φύλο. Είχα ανάγκη την επιβεβαίωση όχι τόσο πως αρέσω, αλλά πως μπορώ να είμαι έστω και έτσι κάπως όπως οι άλλες κοπέλες. Αυτά τα αγόρια μου ήταν αδιάφορα, ανεξαρτήτως εμφάνισης, και δεν ήθελα να τα ξαναδώ το επόμενο πρωί. Μέχρι που φίλησα αυτόν και μπήκα σε διάθεση ρομαντικής ταινίας… Εκ των υστέρων δεν ξέρω αν απλώς μέσα μου είχα βαρεθεί από τα τόσα ανούσια βράδια και τις συναναστροφές και ήταν απλώς «η στιγμή», αλλά ακόμα και τώρα μπορώ να ανακαλέσω το βλέμμα του και το χτυποκάρδι που μου προκάλεσε. Περιφερόταν στο χώρο αμήχανα σαν ξένος και αυτό μάλλον με τράβηξε. Ξένη ένιωθα και εγώ μία ζωή. Εκ των υστέρων μελό εκλογικεύσεις και απόπειρες αιτιολόγησης που ποτέ δεν με έβγαλαν σε ξεκάθαρο πόρισμα. Ίσως απλώς τον ερωτεύτηκα. Το ίδιο βράδυ τον ακολούθησα σπίτι του πιστεύοντας πως έχω επίγνωση τι θα συμβεί και προς μεγάλη μου έκπληξη μου έδωσε μία μπλούζα και κοιμηθήκαμε αγκαλιά. Το επόμενο πρωί ακούστηκαν ομιλίες ανάμεσα στη μάνα και στον πατέρα του. «Πατριός μου είναι και αυτή δεν τη θεωρώ μάνα μου» μου απάντησε και γύρισε πλευρό. Το πράγμα ήρθε και κούμπωσε. Ήταν καλοκαίρι και οι πρώτοι μήνες πέρασαν τέλεια. Τέλεια σε σχέση με ό,τι ζούσα πριν φυσικά. Ήταν απότομος, αφοριστικός σχετικά με τα πιστεύω και τις συνήθειες των άλλων, με έντονη τάση να επιβάλλεται και να θεωρεί «αυθεντία επί παντός» τον εαυτό του. Όμως αυτό ήταν η γοητεία του, σωστά; Eίχε προσωπικότητα. Αυτό πίστευα τότε. Τώρα ξέρω πως είχε την προσωπικότητα που ήταν αρκετά οικεία και γνώριμη σε μένα από τα παιδικά μου χρόνια. Τον θεώρησα στην ουσία «πρώτο μου» .Το σεξ πάλι δεν μου άφηνε ικανοποιητική αίσθηση, ούτε σε σωματικό ούτε σε συναισθηματικό επίπεδο. Ήξερα πως ήμουν «ψυχρή», «ξενέρωτη» και έτσι απλά συμφώνησα μαζί του και υποσχέθηκα πως θα προσπαθούσα πιο πολύ. Σύντομα όμως η εικόνα που είχε για μένα αντιστράφηκε τελείως. Οι φίλοι του τον πληροφόρησαν πως ήμουν απλώς ««μία βρόμα που πήγαινε με όποιον ψάρευε στα κλαμπ». Ήξερα πως ούτε αυτός είχε διάγει πιο «ενάρετο βίο», όμως αυτός ήταν άντρας και ήταν καμάρι του αυτό. Με ανέβασε με το αμάξι βρίζοντας και φωνάζοντας σε ψηλό σημείο της Αθήνας, με έσυρε έξω και άρχισε να με χαστουκίζει εναλλάξ βρίζοντας με και φωνάζοντας να του πω πως εκείνον τον ήθελα και δεν θα τον κεράτωνα. Όντως τον ήθελα. Είχα φερθεί τόσο άσχημα στο παρελθόν, είχα τύψεις για το πώς ήμουν και όμως με αυτόν ήθελα να είμαστε μαζί. Γύρισα σπίτι, το πρόσωπο μου πόναγε από τα απανωτά χαστούκια, αλλά ήμουν χαρούμενη γιατί ήταν και αυτός ερωτευμένος μαζί μου. Αλλιώς δεν θα είχε αντιδράσει τόσο ‘’έντονα’’. Στο κάτω κάτω «μου άξιζε». Δεν είχα σταθεί αρκετά δυνατή ώστε να περιμένω τη «αληθινή αγάπη» και είχα αναλωθεί σε επιπολαιότητες και βρομιές παρόλο που δεν ήταν «ολοκληρωμένες». Απέκτησε τη συνήθεια να με χτυπάει δυνατά στο γόνατο όταν περιμέναμε στο φανάρι και είχε κίνηση και να γίνεται πιο βίαιος στο σεξ. Απαιτούσε να κάνουμε σεξ όποτε ήθελε, απλώς με έριχνε κάτω και εγώ δεν αντιστεκόμουν πάγωνα. Όπως πάγωσα όταν μετά από χρόνια είδα να χαρακτηρίζονται εμπειρίες που είχα μαζί του ως «σεξ χωρίς συναίνεση» ή ακριβέστερα «βιασμός». Όσες φορές του έλεγα πως δεν ήθελα με απειλούσε πως θα με διώξει νύχτα από το σπίτι και πως θα τον χάσω. Θα έχανα τι; Και όμως το απόλυτο «τίποτα» ήταν για μένα όχι απλώς «κάτι», αλλά τα «πάντα». Κατά τη διάρκεια της πράξης έκλαιγα και αυτός δεν με έβλεπε καν. Δεν με φιλούσε ποτέ γιατί με σιχαινόταν. Μου άξιζαν όλα και ήταν δίκαιο να μου φέρεται έτσι. Μία φορά τα μάτια μου είχαν μουντζουρωθεί και αυτός γέλαγε. Ξέρω πως δεν καταλάβαινε. Δεν τον ένοιαζε να καταλάβει. Αλλά ούτε εγώ καταλάβαινα. Για εκείνον «δεν χρειαζόταν να έχω άποψη» και δεν είχε νόημα να είμαστε μαζί «αν δεν ήμουν σαν αυτόν που ήταν καλύτερος». «Η γυναίκα είναι ένα όμορφο αντικείμενο που πρέπει να προσαρμόζεται και να υπακούει και να ικανοποιεί τον άντρα. Αυτή είναι η δική της ικανοποίηση». Εξάλλου «έπρεπε να είμαι ευγνώμων γιατί γνωστοί του τις κλείδωναν σπίτι και τις άφηναν νηστικές». Ενώ αυτός ήθελε να με κάνει «άνθρωπο» και «αντάξια» του. Υποτιμούσε τις σπουδές μου, το επάγγελμα της μάνας μου, το σώμα μου, κάθε προσωπική μου επιλογή και μου απαγόρευε να βλέπω τις φίλες μου. Κατέληξα να παρακολουθώ σεμινάρια μαρκετινγκ και να ακολουθώ κάθε οδηγία του για το πώς να ντύνομαι κλπ. Όλα αυτά με πονούσαν, αλλά δεν με σόκαραν. Ήξερα υποσυνείδητα πως σε κάποια άλλη ζωή, σε κάποιο άλλο ρόλο τα είχα ξαναζήσει. Μόνο που αυτήν τη φορά θα με αποδεχόταν και θα τον έκανα να με αγαπήσει. Όχι αυτός, αλλά ο πατέρας που ποτέ δεν είχα μέσω αυτού. Ώσπου στις διακοπές παραλίγο να με πνίξει. Του ανταπέδωσα το χαστούκι και φώναζε πως «καμία γυναίκα δεν μπορεί να τον χτυπήσει πια».
- Πώς θα περιέγραφες το προφίλ αυτού του ανθρώπου;
Παραθέτω ένα σύντομο κείμενό μου:
«Ξέρεις πιο πολύ απ’ όλα με πόνεσε που έμαθα πως δεν ήμασταν ερωτευμένοι, αλλά κακέκτυπα αντίγραφα άλλων, μαριονέτες στα χέρια αυτών που μας μεγάλωσαν και που τραβούσαν τα σχοινιά ακόμα. Καλουπωμένα έρμαια της πατριαρχικής κοινωνίας και της άγνοιας της. Αυτοί μας είχαν μάθει τους ρόλους που παίξαμε και σε αυτούς τους είχαν μάθει άλλοι. Και μας σκηνοθετούσαν σιωπηλά σε κάθε πράξη του έργου ώσπου να σιγουρευτούν για την εμπέδωση της διδασκαλίας τους. Ήταν οι αόρατοι υποβολείς μας. Και εμείς ήμασταν απλώς δύο παιδιά που από θεατές γίναμε πρωταγωνιστές. Δύο μαριονέτες που μας κινούσαν ακόμα τέσσερα ζευγάρια χέρια. Ήθελα όσο τίποτα να αλλάξω το έργο. Δεν τα κατάφερα και κόβοντας τα σκοινιά έγινα χίλια κομμάτια. Κομμάτια που ενώθηκαν σε τελείως διαφορετική μορφή. Και η μαριονέτα έγινε ξανά άνθρωπος».
- Πόσα χρόνια κράτησε η κακοποιητική σχέση και τι ήταν αυτό που σε κρατούσε κοντά του;
2 χρόνια. Αν και έχω απαντήσει και πιο πάνω, θεωρώ καίρια την απουσία συνειδητής γνώσης, ψυχολογικής επεξεργασίας, επίγνωσης και αναδιαμόρφωσης του τραύματος και των συνεπειών του παράλληλα με την έλλειψη φεμινιστικής αυτομόρφωσης που συνεπάγεται ουσιαστική κατανόηση των πατριαρχικών κοινωνικών δομών και ενδυνάμωση αντιμετώπισής τους. Με τη συγκεκριμένη φεμινιστική βιβλιογραφία επίσης καταπιάστηκα τα επόμενα χρόνια σκεπττόμενη πια και το ενδεχόμενο ενός διδακτορικού στις σπουδές φύλου. Επίσης κρίνω καθοριστικό το γεγονός πως δεν είχα οικοδομήσει, πέραν του χαρακτήρα, και μία ζωή που να μου πρόσφερε αίσθημα πληρότητας, αληθινά ενδιαφέροντα κλπ. όπως αυτή που παλεύω κάθε μέρα να έχω τώρα. Το αντίθετο μάλιστα. Δεν θα πω τη καραμέλα πως απλώς «δεν αγαπούσα τον εαυτό μου». Για μένα δεν είχα καν «ευατό» για να αγαπήσω από την άποψη συνειδητών και μη παθητικών επιλογών, αποφάσεων και αξιολογήσεων.
- Ποιο ήταν το κομβικό εκείνο σημείο που σε έκανε να καταλάβεις πως η σχέση είναι κακοποιητική και πώς επήλθε τελικά ο χωρισμός;
Έφυγε από την Αθήνα για μεγάλο χρονικό διάστημα κατά τη διάρκεια του οποίου έγινε άλλος άνθρωπος. Γλυκά μηνύματα, τηλέφωνα, όλο μέλια κλπ. Αυτό που ήθελα είχε γίνει. Πια ήξερε πως ήμουν «ψυχούλα» και «με είχε αδικήσει».
Η απόσταση τον είχε κάνει να σκεφτεί πολλά και του έλειπα. Όμως και η δική μου ζωή είχε αλλάξει. Είχα μπει σε μεταπτυχιακό κοινωνικών επιστημών και είχα έρθει ξανά σε επαφή με θεωρίες από την σχολή μου. Μόλις γύρισε επισκεφτήκαμε με δική του πρωτοβουλία τον ιδιαίτερο τόπο καταγωγής μου που πάντα σνόμπαρε για να γνωρίσει ένα αγαπημένο μου πρόσωπο από την οικογένειά μου. Ήταν γλυκός, περιποιητικός, καλός, αλλά μόλις βρεθήκαμε στο κρεβάτι έβαλα τα κλάματα. Δεν μπορούσα. Όχι μόνο αυτό αλλά ούτε και να τον εμπιστευτώ. Και αν άλλαζε ξανά; Ο κύκλος της βίας στριφογύριζε μπρος στα μάτια μου. Ξαναέφυγε από την Αθήνα μόνιμα κάτι που πιστεύω με έσωσε. Ο χωρισμός επήλθε περισσότερο λόγω επιβεβλημένης αποστασιοποίησης και δεν μπορώ να εγγυηθώ πως θα είχα καταφέρει μόνη μου να απομακρυνθώ και ακόμα και έτσι πως δεν θα κινδύνευα.
- Ο ίδιος συνειδητοποίησε ποτέ τη βιαιότητα του κι αν ναι, έκανε προσπάθειες να αλλάξει, να τροποποιήσει τη συμπεριφορά του;
Έχω εν μέρει απαντήσει στην πρότερη ερώτηση. Τον ξαναείδα μετά από πολλά χρόνια όταν επέστρεψε ξανά Αθήνα. Η μητέρα του ήταν άρρωστη και ο πατέρας μου το ίδιο. Η ζωή του δεν είχε πάει καλά, τα σχέδια που είχε προσπαθήσει κατά το διάστημα της απουσίας του δεν είχαν ευοδωθεί. Ο πατέρας του εξακολουθούσε να μην του μιλάει όπως τότε (και όπως δεν μίλαγε και ο δικός μου σε μένα) και δεν είχε πια επαφές ούτε με τον αδερφό του που ήταν το μόνο στήριγμα του. Είχαν έρθει σε ρήξη για οικονομικά θέματα. Μου είπε πως πια δεν είναι όπως παλιά, μου ζήτησε συγγνώμη και μου είπε πως δεν ξέρει γιατί τα έκανε όλα αυτά «ίσως γιατί δεν είχε καλή σχέση με τη μάνα του». Για το σεξ επέμεινε πως ήθελα και εγώ και δεν δέχτηκε τον χαρακτηρισμό «βιασμό» χαρακτηρίζοντας τον ως «υπερβολικό». Ήταν καταρρακωμένος, έτοιμος να κλάψει και μου έσφιξε το χέρι όταν του είπα πως εύχομαι να είναι ευτυχισμένος, γιατί είμαστε και οι δυο παιδιά που δεν πήραν αγάπη. Αυτό το σφίξιμο του χεριού με έκανε να τον συγχωρέσω, γιατί ένιωσα πως αλήθεια πονούσε, ενώ εγώ ήμουν σε πολύ καλύτερη κατάσταση, είχα ξανοιχτεί σε νέα βήματα, είχα βρει ή μάλλον θυμηθεί τι με έκανε χαρούμενη και ήμουν σχετικά ευτυχισμένη με τα όσα τολμούσα πια να επιχειρώ.
- Ένα κορίτσι θύμα ενδοοικογενειακής βίας βλέπουμε ότι μπαίνει σε μία κακοποιητική συντροφική σχέση. Ποια σημεία θα έκρινες σκόπιμα για την υποστήριξη κάθε παιδιού θύματος ενδοοικογενειακής βίας, για να μπορέσει να ξεφύγει από τον φαύλο κύκλο της βίας; Την εκπαίδευση στο σχολείο, επιστημονικά προγράμματα από την πολιτεία, εκτενέστερη ενημέρωση από τα ΜΜΕ;
Σαφώς όλα αυτά και το πιο σημαντικό να βγουν μπροστά και να μιλήσουν οι επιζώσες και επιζώντες της ενδοικογενειακής, έμφυλης και οποιαδήποτε άλλης μορφής βίας ώστε να προβληματίσουν και αφυπνίσουν οποιοδήποτε άτομο νιώσει ταύτιση με τον λόγο τους σπάζοντας ταυτόχρονα τη σιωπή του ταμπού και νιώθοντας προσωπική λύτρωση και οι ίδιες/ οι. Επίσης θα ήθελα να κάνω μία παρατήρηση, που ίσως δεν έκανα τόσο εμφανή πιο πάνω. Για μένα υπήρξα θύμα βίας αλλά δεν είμαι πια εδώ και πολλά χρόνια. Τώρα είμαι επιζώσα βίας. Επιλέγω να αυτοπροσδιορίζομαι έτσι, όχι για να εθελοτυφλώ (κάτι που νομίζω απέδειξα σε όλη τη διάρκεια της συνέντευξης), ούτε προς χάριν κάποιας ιδιόμορφης εκκεντρικότητας ,αλλά γιατί το θεωρώ πιο ακριβές. Θυματοποιήθηκα κατά την παιδική και πρώτη νεανική μου ηλικία και είμαι «καθαρή» από έμφυλη βία αρκετά χρόνια τώρα (φυσικά όσο αυτό είναι δυνατόν στο πλαίσιο μίας πατριαρχικής κοινωνίας όπου ακόμα και στο δρόμο μπορούν να σε παρενοχλήσουν άγνωστοι). Συνεπώς δεν επιθυμώ τη διατήρηση της ταυτότητας του «θύματος» σε χρόνο ενεστώτα και αέναα ούτε τη επαναθυματοποίηση που εν δυνάμει επιφέρει σύμφωνα με σχετική θεωρία της εγκληματολογίας όπου προκρίνεται και ο όρος «ΕΠΙΖΩΣΑ». Με κεφαλαία παρακαλώ καθώς διανύουμε την εποχή της ανάδειξης του διαχρονικού εγκλήματος των γυναικοκτονιών το οποίο εύχομαι σύντομα να αναγνωριστεί νομικά και στη χώρα μας.
- Είναι το θέμα των συντροφικών σχέσεων ένα σημείο προβληματισμού για τα παιδιά θύματα ενδοοικογενειακής βίας, διότι παρατηρώ ότι αναδεικνύεται από τα κείμενα σου;
Ξεκάθαρα ναι. Για την ιστορία μου πήρε κάποια χρόνια για να έχω ξανά σεξουαλική επαφή. Κάτι το οποίο δεν θεωρώ φύσει κακό. Ήθελα να ξεκουράσω τόσο το σώμα όσο και την ψυχή μου. Πιστεύω ή μάλλον θέλω να πιστεύω πως δεν θα ξαναμπώ σε κακοποιητική σχέση. Πέρα όμως από την πίστη θέλω να έχω αποδείξεις. Έκτοτε βρέθηκαν στο διάβα μου αρκετά άτομα με «red flags» και τα απέκρουσα εγκαίρως. Πιθανώς πλήγωσα και κάποιους που ενδιαφέρονταν πραγματικά. Θέλω να είμαι υπέρμαχος της άποψης πως η ζωή είναι γεμάτη ανατροπές και δεν πρέπει να αποκλείουμε τίποτα σε μακροπρόθεσμο επίπεδο, γιατί δεν μπορούμε να ξέρουμε από τώρα πώς θα είμαστε τότε, πώς θα νιώθουμε κλπ. Όντως αυτήν τη στιγμή ασχολούμαι με ένα αντικείμενο που, αν και κάποτε το ήθελα πολύ είχα απωθήσει αυτή την επιθυμία τόσο που αν μου το έλεγαν πριν δέκα χρόνια θα έλεγα «αποκλείεται» και «δεν είναι αυτά για μένα» κλπ. Και μία μέρα απλώς συνέβη και είπα «τώρα είναι η δική σου στιγμή να δοκιμάσεις και ό,τι γίνει, όπως πάει». Κάπως έτσι νιώθω πια και για τη σύναψη συντροφικής σχέσης και οικογένειας. Σαν κάτι που έχω απωθήσει πολύ βαθιά και δεν μπορώ να είμαι σίγουρη αν και πότε θα εκδηλωθεί. Παρ’ όλα αυτά κάπου διάβασα ένα αρκετά εύστοχο quote «Κάποιοι άνθρωποι καταλήγουν μόνοι (σε συντροφικό και οικογενειακό επίπεδο). Αυτό δεν είναι ούτε κακό ούτε καλό. Είναι απλά ζωή». Και εγώ πια επιθυμώ απλά να είμαι μέσα στη ζωή. Τη δική μου ζωή.
- Ποια είναι η δική σου προτροπή στις γυναίκες που κακοποιούνται στη σχέση τους; Κρίνω σημαντικό το μήνυμα σου προς όλες εκείνες τις γυναίκες που αισθάνονται εγκλωβισμένες σε μία κακοποιητική σχέση, αλλά μπορούν να προχωρήσουν και να ζήσουν τη ζωή τους, όμορφα και δημιουργικά, μακριά από τη βία και το κακοποιητικό περιβάλλον.
«Κάποτε μία πρότερη εκδοχή του εαυτού σου θα σε χειροκροτάει όρθια».
Θα ήθελα να κάνω και μία γενική προτροπή σε γυναίκες και άντρες που πιστεύω πως είναι σχετική με το θέμα μας. Αυτή είναι να μελετήσουν φεμινιστική βιβλιογραφία, την ιστορία και τους αγώνες του φεμινιστικού κινήματος οι οποίοι δεν τελείωσαν στο μακρινό παρελθόν, αλλά συνεχίζουν να είναι επίκαιροι όσο ποτέ (παρά το συμφέρον όσων θέλουν να τους στιγματίσουν ως «μισανδρία»), έτσι ώστε να ενημερωθούν και ενδυναμωθούν σχετικά με τα έμφυλα ζητήματα συμβάλλοντας παράλληλα στη δημιουργία μίας καλύτερης και πιο εξισωτικής κοινωνίας για τα νέα κορίτσια και αγόρια, όπου η κακοποίηση θα αποτελεί την εξαίρεση και όχι τον κανόνα.
Επίσης κλείνοντας θέλω να σε ευχαριστήσω από καρδιάς για την άψογη αντιμετώπισή σου και σε επιστημονικό αλλά κυρίως σε ανθρώπινο επίπεδο που για μένα είναι το σημαντικότερο. Ένιωσα αλήθεια πως μιλάω και γράφω σε μία φίλη, σε ένα πρόσωπο που πέρα από τίτλους και αξιώματα είναι αληθινό και προσιτό χωρίς ίχνος επιτήδευσης και σνομπισμού και που μπορώ να εμπιστευτώ γνωρίζοντας πως θα είναι στο πλάι μου και με το μέρος μου. Σε ευχαριστώ πάρα πολύ για όλα Αγγελική.
Η Αγγελική Καρδαρά είναι Διδάκτωρ Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ ΕΚΠΑ, Φιλόλογος, Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.) & Επιστημονικά Υπεύθυνη του «Crime & Media Lab» ΚΕ.Μ.Ε, Συγγραφέας-Εισηγήτρια και Εκπαιδεύτρια E-Learning ΕΚΠΑ
